Het RIVM deelde in 2021 zorgen over de mogelijk schadelijke gevolgen van nanomaterialen in niet-medische mondkapjes, ook wel ‘wegwerpmondkapjes’. Het ging hierbij om een onderzoek in opdracht van het ministerie van VWS, na berichtgeving over bezorgdheid bij verschillende organisaties.
Ondanks deze zorgen is er vanuit de overheid geen waarschuwing aan burgers gegeven en bleef het het dragen van wegwerpmondkapjes adviseren. Alleen burgers die zelfstandig op zoek zijn gegaan naar publicaties van het RIVM werden hier voorzichtig over geïnformeerd. Bovendien werd in deze publicaties niet verwezen naar eerdere inzichten van RIVM-onderzoekers over mogelijke schadelijkheid van nanomaterialen bij inademing.
bron: https://www.rijksoverheid.nl – 14 januari 2022
RIVM deelt zorgen veiligheid
April 2021
In april 2021 beschreef het RIVM zorgen van Europese gezondheids- en milieuorganisaties over de veiligheid van nanomaterialen voor mens en milieu. Het RIVM schreef in het artikel ‘Zijn niet-medische mondkapjes met nanomaterialen veilig?’ o.a.:
“Wat nog niet bekend is of nanomaterialen vrijkomen uit mondkapjes. Als dat het geval is, kunnen mensen ze inademen tijdens het dragen van het mondkapje.”
Het RIVM verwees hierbij ook naar het Belgische onderzoeksinstituut Sciensano, dat onderzoek deed naar de veiligheid van mondkapjes. 
bron: rivm.nl – ‘Zijn niet medische mondkapjes met nanomaterialen veilig?’
Onderszoeksopdracht VWS 2021
Het RIVM publiceerde in november 2021 ‘Chemische veiligheid mondkapjes’, de voortgangsrapportage van een onderzoek in opdracht van het ministerie van VWS, in het dankwoord wordt het Belgische Sciensano genoemd.
(opdracht 5.1.03 ‘Beleidsadvisering cosmeticaproducten & chemische productveiligheid’ – pdf via RIVM)
Opvallend is dat in deze rapportage regelmatig wordt vermeld dat er nog maar weinig informatie beschikbaar is, terwijl over de invloed van nanodeeltjes eerdere publicaties van onderzoeken op de RIVM-site te vinden zijn. Hierbij wordt ook mogelijke schadelijkheid voor de gezondheid genoemd, waaronder bij de inademing van extra kleine nanodeeltjes.
Inzichten uit eerdere onderzoeken over nanodeeltjes
In 2013 vertelt onderzoekster Hedwig Braakhuis dat er bij het RIVM een longmodel is ontwikkeld om effecten van inademing van nanomaterialen te onderzoeken (video 1:04, RIVM), omdat deze voorkomen in sprays.
In 2014 verwijst het RIVM naar het onderzoek Particle size dependent deposition and pulmonary inflammation after short-term inhalation of silver nanoparticles waarin wordt aangegeven dat toxiciteit van nanozilver voor de longen toeneemt naarmate deeltjes kleiner worden.
Noot: bij het onderzoek werden deeltjes ter grootte van 410nm en 15nm met elkaar vergeleken. In dit onderzoek uit 2022 over effectiviteit van mondkapjes wordt geschreven over zilver nanodeeltjes met een grootte van 4nm.
In de publicatie ‘Nanodeeltjes kunnen vanuit de longen in het bloed terecht komen‘ schrijft het RIVM in 2017, n.a.v. een onderzoek over gouddeeltjes:
‘Hoe kleiner de deeltjes, hoe makkelijker ze in het bloed terecht kunnen komen. Het is aannemelijk dat hart- en vaatziekten daardoor kunnen verergeren.‘
Vanuit het RIVM waren Paul Fokkens en John Boere bij de twee bovenstaande onderzoeken betrokken.
In het artikel ‘Titaniumdioxide mogelijk kankerverwekkend‘ schrijft het RIVM onder meer ‘Het blijft onzeker of titaniumdioxide ook bij mensen longkanker kan veroorzaken na inademing.’ n.a.v. resultaten bij onderzoek naar ratten, waarbij ontstekingen en longkanker werden waargenomen.
Verder publiceerde het RIVM ook onderzoeken over mogelijke gevolgen van nanodeeltjes voor het geheugen, het microbioom en nakomelingen. Klik hier voor een overzicht.
Voortgangsrapportage RIVM spreekt van beperkte kennis
In het rapport van 2021 wordt geschreven over de vier toevoegingen(nano-)zilver, (nano-)koper, titaniumdioxide en grafeen, die voor de werking van de mondkapjes ‘niet essentieel’ zijn en waarvan de veiligheid ‘op basis van de beschikbare kennis’ nog niet beoordeeld kan worden (pag 23).
Naar werk van RIVM-onderzoekers Hedwig Braakhuis (en het ontwikkelde longmodel), Paul Fokkens of John Boere wordt in de voortgangsrapportage niet verwezen (zie grijs kader).
Fokkens en Boere waren betrokken bij het onderzoek waaruit bleek dat toxiciteit van ingeademde zilver nanodeeltjes voor de longen toeneemt, naarmate de deeltjes kleiner worden. Hierbij werden deeltjes ter grootte van 410nm en 15nm met elkaar vergeleken.
In 2022 zijn veel kleinere zilver nanodeeltjes aangetroffen in mondkapjes: 4nm
(zie onderzoek ‘Effectiveness of Silver Nanoparticles Deposited in Facemask Material for Neutralising Viruses’).
Het gebrek aan kennis wordt verklaard door onvoldoende informatie over samenstelling, eigenschappen en mate van blootstelling. Voor fabrikanten is het niet verplicht de samenstelling te vermelden. Er is alleen een vrijwillig NEN-keurmerk ontwikkeld, dat sinds januari 2021 op de verpakking van sommige mondkapjes staat.
Biociden – onduidelijkheid categorisering mondkapjes
In de publicatie van april 2021 verwees het RIVM naar een bezorgde brief, met een link naar de overheidswebsite Kennisnetwerk Biociden.
Hier wordt gesteld dat volgens het RIVM een mondkapje geen behandeld voorwerp is, maar een biocide. Dit zou betekenen dat er toelating voor handel en gebruik nodig is. Deze video van het kennisnetwerk geeft uitleg vanaf 2:57, de toelating verloopt via het CTGB, dat werkzaamheid en veiligheid van biociden beoordeelt.
bron: kennisnetwerkbiociden.nl – 4 februari 2021
Het IGJ schreef in oktober 2020 over ‘Mondmaskers zonder enige claim‘:
“Van deze maskers is niet bekend of deze bescherming kunnen bieden tegen het coronavirus.” en:
“Voorwaarde voor het op de markt brengen van deze mondmaskers is dat er geen enkele claim of verwijzing naar normen voor medische hulpmiddelen of persoonlijke beschermingsmiddelen op de verpakking van het product staat, of op de website waarop het product wordt aangeboden.”
bron: igj.nl – 15 oktober 2020, pdf – Wettelijk kader mondmaskers
Belemmeringen bij controle veiligheid
In de rapportage van november 2021 wordt bovenstaande biocidekwestie (en bijbehorende toelating door het CTGB) niet vermeld.
Wel wordt het wettelijk kader beschreven en de belemmeringen bij de controle van de veiligheid.
Bron: rivm.nl – pag.68
In de conclusie van de voortgangsrapportage wordt gesproken over een nieuw en onbekend risico, het VWS wordt uitgenodigd de mogelijkheden om met dit onbekende risico om te gaan te bespreken. Op de website van het RIVM heeft Vraagtekens geen nieuwe onderzoeksresultaten of uitkomsten van overleg gevonden.
Afgezien van aanbevelingen om voor bijvoorbeeld FFP-maskers te kiezen, is vanuit de overheid nauwelijks ruchtbaarheid gegeven aan de mogelijke schadelijke gevolgen van toevoegingen in niet-medische mondkapjes.
Wat heeft het ministerie van VWS concreet met de bevindingen uit de voortgangsrapportage, en andere onderzoeken naar mogelijke invloeden van nanomaterialen, gedaan?
Vraagtekens.net geeft geen duiding of meningen, maar verzamelt officiële bronnen, stelt vragen en nodigt onderzoeksjournalisten, Kamerleden en anderen uit deze nader te onderzoeken.
Extra bronnen
EU publiceert vernieuwde definitie nanomateriaal (10 juni 2022)
Uit informatie van RIVM en EU over de vernieuwde definitie van nanomateriaal:
bron: rivm.nl
bron: eur-les.europa.eu
RIVM-oudere berichten over nanodeeltjes
- 2013 – ‘Inademing van nanomaterialen’, promotieonderzoek Hedwig Braakhuis, rivm.nl
- 2014 – ‘Particle size dependent deposition and pulmonary inflammation after short-term inhalation of silver nanoparticles’, rivm.nl (pdf: ResearchGate)
- 2016 – ‘Identification of the appropriate dose metric for pulmonary inflammation of silver nanoparticles in an inhalation toxicity study’, rivm.nl
- 2017 – ‘Nanodeeltjes kunnen vanuit de longen in het bloed terecht komen’, rivm.nl
- 2019 – Nanodeeltjes van invloed op het microbioom, rivm.nl
- 2019 – Nadelige effecten van zilver nanodeeltjes op geheugen, rivm.nl
- 2020 – Nanomaterialen mogelijk schadelijk voor ontwikkeling van nakomelingen, rivm.nl
- 2020 – Titaniumdioxide mogelijk kankerverwekkend, rivm.nl
- 2021 – Zijn niet-medische mondkapjes met nanomaterialen veilig?, rivm.nl verwijzend (zie ‘een brief’) naar:
2021 – Antibacterieel mondkapje: behandeld voorwerp of biocide? kennisnetwerkbiociden.nl - 2021 – Chemische veiligheid mondkapjes. Voortgangsrapportage, rivm.nl
Mondmaskers zonder enige claim
Het IGJ beschreef in oktober 2020 in het stuk ‘Wettelijk kader mondmaskers‘ dat het beoogd gebruik van het mondmasker de van toepassing zijnde wet- en regelgeving bepaalt. Er worden drie hoofdgroepen genoemd, waaronder ‘Mondmaskers zonder enige claim‘. 
bron: igj.nl – 15 oktober 2020, pdf – Wettelijk kader mondmaskers)
Mondmaskers zonder enige claim, om anderen te beschermen.
Over de mondkapjes voor ‘civiel gebruik’ wordt op de IGJ-site gesteld dat dragers daarmee de omgeving zouden kunnen beschermen. Over het ontbreken van enige claim (zoals in het IGJ-stuk) of mogelijke schadelijkheid wordt niets vermeld: 
bron: igj.nl – ‘Mondneusmaskers of -kapjes: verschillende soorten’